สา จ เนสํ จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย, กิเลสปรินิพฺพานสฺส จ กตตฺตาติ วทนฺติ ฯ อิธ สีหเสยฺยา อาคตา ปาทํ อจฺจาธาย ปุพฺเพนาปรํ อชหิตสํลกฺขณา เสยฺยาติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ เอวนฺติ ‘‘ทกฺขิเณน ปสฺเสนา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรน เสยฺยํ กปฺเปติฯ

กถํ นิทฺทายนฺโต สโต สมฺปชาโน โหติ? ภวงฺคจิตฺเตน หิ นิทฺทูปคมนนฺติ อธิปฺปาโยฯ อปฺปหาเนนาติ ตทธิมุตฺตตาย ตทปฺปหานํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา เตสุ นิทฺโทกฺกมนสฺส อาทิปริโยสาเนสุ อชหิตสติสมฺปชญฺญํ โหติฯ เตนาห – ‘‘นิทฺทํ โอกฺกมนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน โหตี’’ติฯ เอตํ ปนาติ ‘‘นิทฺทํ โอกฺกมนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน โหตี’’ติ วุตฺตนยํ วทติฯ ญาณธาตุกนฺติ น โรจยิํสูติ นิทฺโทกฺกมเนปิ ชาครเณ ปวตฺตญาณสภาวเมวาติ น โรจยิํสุ โปราณาฯ นิรนฺตรํ ภวงฺคจิตฺเตสุ วตฺตมาเนสุ สติสมฺปชญฺญาสมฺภโวติ อธิปฺปาโยฯ ปุริมสฺมิญฺหิ นเย สติสมฺปชญฺญสฺส อสํวโร, น ภวงฺคสฺสฯ อินฺทฺริยสํวโร, โภชเน มตฺตญฺญุตา, ชาคริยานุโยโคติ อิเมหิ ติวงฺคิกา, นิมิตฺตานุพฺยญฺชนปริวชฺชนาทิ สพฺพํ วิปสฺสนาปกฺขิกเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

ตาเนวาติ วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตานิ อินฺทฺริยาทีนิฯ ยาว อรหตฺตา เทสนา วิตฺถารโต กเถตพฺพาฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘โยนิ จสฺส อารทฺธา โหติ อาสวานํ ขยายา’’ติ สงฺเขเปน กถิตาฯ

รโถปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. กุมฺโมปมสุตฺตวณฺณนา

[240] อฏฺฐิกุมฺโมติ ปิฏฺฐิยํ ติขิณฏฺฐิโก กุมฺโมฯ ตนฺติพนฺโธติ พฺยาวโฏฯ สมุคฺเค วิย อตฺตโน กปาเล ปกฺขิปิตฺวาฯ สโมทหนฺโต สมฺมา โอทหนฺโต อชฺฌตฺตเมว ทหนฺโตฯ อารมฺมณกปาเลติ อารมฺมณกฏาเหฯ สโมทหนฺโตติ ทิฏฺฐมตฺตสฺเสว จ คหณโต มโนวิตกฺเก ตตฺเถว สมฺมเทว โอทหนฺโตฯ ตญฺหิ วิสยวเสน ปวตฺติตุํ อเทนฺโตฯ ปญฺจ ธมฺเมติ ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา (ปริ. 362) วุจฺจมาเนฯ

กุมฺโมปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปฐมทารุกฺขนฺโธปมสุตฺตวณฺณนา

[241] วิลาสมาโน วิย สาครํ ปตฺวาฯ อนฺโตสาโขติ คงฺคาย ตีรสฺส อนฺโต โอนตสาโขฯ เตเมตีติ ตินฺโต โหติฯ ติริยํ ปติโต ทณฺฑเสตุ วิย ฐิตตฺตา มหาชนสฺส ปจฺจโย ชาโต, ตถา มหนฺตภาเวน คงฺคาโสตํ โอตรณาทิ นตฺถิฯ

อยํ หีติ อนนฺตรํ วุตฺตปุคฺคโลฯ อริยมคฺคํ โอรุยฺหาติ จตุพฺพิธํ อริยมคฺควีถิํ โอตริตฺวาฯ ‘‘จิตฺตํ นาเมต’’นฺติอาทินา จินฺเตตฺวา คิหิพนฺธนํ น วิสฺสชฺเชตีติ สมฺพนฺโธฯ อตฺตโน ภชมานเกติ อตฺตโน ภชนฺเตฯ ชีวิกตฺถาย ปยุชฺชิตพฺพโต ปโยโค, เขตฺตวตฺถาทิฯ ตโต ปโยคโต อุฏฺฐิตํ อายํฯ กิญฺจาปิ ภิกฺขูนํ กายสามคฺคิํ เทติ ภิกฺขตฺถายฯ

มุณฺฑฆฏนฺติ ภินฺโนฏฺฐํ ฆฏํฯ ขนฺเธติ อํเสฯ สงฺฆโภคนฺติ สงฺฆสนฺตกํ โภคคามํ คนฺตฺวาฯ อตฺถโต เอวํ วทนฺตีติ ตถา อตฺถสฺส สมฺภวโต เอวํ วทนฺตา วิย โหนฺติฯ ยาคุมตฺตเก ยาคุนฺติ ยาคุํ ปิวิตฺวา ตาย อปริปกฺกาย เอว อญฺญํ ยาคุํ อชฺโฌหริตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

กิเลสานุรญฺชิโตวาติ โยนิโสมนสิการสฺส อภาเวน กิเลสานุคตจิตฺโต เอวฯ อกฺขีนิ นีหริตฺวาติ โกธวเสน อกฺขิเก กโรนฺโต อกฺขีนิ นีหริตฺวา วิจริสฺสติฯ อุทฺธโต โหติ อวูปสนฺโตฯ

ทิฏฺฐิคติโกติ สาสนิโก เอวํ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา สาสนํ อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ กตฺวา ทีเปนฺโต อริฏฺฐสทิโสฯ เตนาห ‘‘โส หี’’ติอาทิฯ อรูปภเว รูปํ อตฺถิ, อญฺญถา ตโต จุตสฺส กุโต รูปกฺขนฺธสฺส สมฺภโวฯ อสญฺญีภเว จิตฺตํ อตฺถีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ พหุจิตฺตกฺขณิโก โลกุตฺตรมคฺโค ‘‘โย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภาเวยฺย สตฺตวสฺสานี’’ติอาทิวจนโต (ที. นิ. 2.404; ม. นิ. 1.137)ฯ อนุสโย จิตฺตวิปฺปยุตฺโต, อญฺญถา สาวชฺชานวชฺชธมฺมานํ เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติ สิยาฯ เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ, อญฺญถา กมฺมผลานํ สมฺพนฺโธ น สิยาติฯ อิติ วทนฺโต เอวํ มิจฺฉาวาทํ ปคฺคยฺห วทนฺโตฯ

เตมนรุกฺโข วิย…เป.… ทุลฺลภธมฺมสฺสวโน จ ปุคฺคโล สทฺธาสิเนเหน อเตมนโตฯ กตวินโย สิกฺขิตวินโย ยถา ‘‘กตวิชฺโช’’ติฯ